Baş dönmesi (dizziness), birçok kişinin hayatında en az bir kez yaşadığı yaygın bir şikâyettir. Bu durum, farklı hastalar tarafından “başım dönüyor, etraf kayıyor, dengeyi kaybediyorum” gibi değişik şekillerde tarif edilebilir. Aslında dizziness tek başına bir hastalık değil, pek çok farklı nedene bağlı olarak ortaya çıkabilen bir belirtidir.

Baş dönmesi (dizziness) hem iç kulak ve denge sistemi sorunlarından kaynaklanabilir, hem de kalp-damar, nörolojik ya da metabolik hastalıkların işareti olabilir. Bu nedenle doğru değerlendirme ve gerekli incelemeler yapılmadan asıl sebebi bulmak zordur.

Dizziness, dünya genelinde sık karşılaşılan şikayetlerden biri olup, yetişkin nüfusun %15-20’sinin hayatlarının bir döneminde yaşadığı bir durumdur. Dizziness, özellikle yaşlı kişilerde daha sık görülmekle birlikte, her yaş grubunda karşılaşılabilir. Dizziness günlük yaşamı önemli ölçüde etkileyebilir. Kişinin işini yapmasını, araba kullanmasını, hatta basit ev işlerini yerine getirmesini bile zorlaştırabilir. Bu nedenle doğru tanı ve uygun tedavi hem yaşam kalitesini artırmak hem de tekrarlarını önlemek açısından büyük önem taşır.

Dizziness Nedir?

“Dizziness” yani baş dönmesi, kişinin yönünü ve dengesini kaybetmiş gibi hissetmesiyle ortaya çıkan bir durumdur. Tek başına bir hastalık değildir, farklı nedenlerden kaynaklanabilen bir belirtidir. İnsanlar bu durumu “başım dönüyor, etraf kayıyor, boşlukta gibiyim, bayılacak gibi oluyorum” şeklinde tarif edebilir.

Tıpta dizziness dört ana grupta incelenir:

1. Vertigo: Etrafın döndüğü hissi.
2. Presenkop: Bayılacak gibi olma hissi, genellikle tansiyon veya kalp sorunlarıyla ilişkili.
3. Denge bozukluğu (disequilibrium): Özellikle yürürken dengesizlik.
4. Başta hafiflik hissi (lightheadedness): Boşlukta olma ya da sersemlik hissi.

Baş dönmesi farklı organların ve sistemlerin birlikte çalışmaması sonucu ortaya çıkar. İç kulak, gözler, kas ve eklemlerden gelen denge bilgileri beyinde işlenir. Bu sistemlerden biri düzgün çalışmazsa baş dönmesi yaşanabilir.

Her hastada baş dönmesi farklı şekilde tarif edilir. Kimi “etraf dönüyor” der, kimi “ayaklarımın altından zemin kayıyor” der. Bu yüzden doktorun detaylı olarak hastayı dinlemesi ve semptomları analiz etmesi çok önemlidir.

Dizziness Öyküsü Sırasında Doktorunuza Neler Anlatmalısınız?

Baş dönmesi şikâyeti ile doktora gittiğinizde, yaşadığınız belirtileri mümkün olduğunca ayrıntılı aktarmanız tanının doğru konulması için çok önemlidir. Dizziness (genel baş dönmesi hissi) ya da vertigo (etrafın dönüyormuş gibi hissetmek) farklı nedenlerden kaynaklanabilir. Bu nedenle doktorunuza şu bilgileri vermeniz faydalı olacaktır:

• Şikâyetin nasıl başladığı: Aniden mi oldu, yoksa yavaş yavaş mı gelişti?
• Hissettiğiniz baş dönmesinin tipi: Etraf mı dönüyor (vertigo), yoksa sadece sersemlik ya da dengesizlik mi (dizziness)?
• Ne kadar sürdüğü: Dakikalar, saatler veya günler boyunca mı devam ediyor?
• Eşlik eden belirtiler: Bulantı, kusma, kulakta çınlama, işitme kaybı, görmede bulanıklık, bayılma hissi gibi durumlar var mı?
• Tetikleyici faktörler: Başınızı hareket ettirdiğinizde mi oluyor, ayağa kalkınca mı artıyor, yoksa belirli bir durumda mı ortaya çıkıyor?
• Daha önce yaşayıp yaşamadığınız: İlk defa mı oldu, yoksa tekrarlayan bir sorun mu?
• Günlük hayatınıza etkisi: İşinizi, araba kullanmanızı, yürüyüşünüzü ya da sosyal yaşamınızı ne kadar etkiliyor?

Bu bilgileri paylaşmanız, doktorunuzun baş dönmenizin nedenini anlamasını ve size en uygun tedavi planını oluşturmasını kolaylaştıracaktır.

Dizziness Neden Olur?

Dizziness, çok farklı nedenlerden kaynaklanabilir. Bu yüzden doğru sebebin belirlenmesi, etkili ve güvenli bir tedavi planı oluşturmak açısından kritik öneme sahiptir.

Vestibüler sistem hastalıkları, yani iç kulaktaki denge organını etkileyen hastalıklar, dizzinessin en sık görülen nedenlerindendir. Benign Paroksismal Pozisyonel Vertigo (BPPV), vestibüler nörit, Meniere hastalığı ve labirentit gibi iç kulak bozuklukları sık rastlanan örneklerdir. Bu hastalıklarda iç kulaktaki denge organlarının işlevi bozulur ve dizziness ya da baş dönmesi (vertigo) yanında genellikle bulantı, kulak çınlaması ya da işitme kaybı gibi ek belirtiler de tabloya eşlik eder.

Kardiyovasküler nedenler de dizziness sebeplerinden biridir. Özellikle yaşlılarda önemlidir. Ortostatik hipotansiyon, kalp ritim bozuklukları, kalp yetmezliği, miyokard enfarktüsü ve aort darlığı gibi durumlar beyne giden kan akımını azaltarak dizzinesse yol açabilir. Bu nedenler tanınmaz ise ciddi sonuçlar yaratabilir.

Nörolojik patolojiler arasında migren, multipl skleroz, beyin tümörleri, inme, geçici iskemik atak ve posterior dolaşım yetersizliği sayılabilir. Bu hastalıklar merkezi sinir sisteminin denge mekanizmalarını etkiler. Çoğunlukla güçsüzlük, görme bozukluğu, konuşma güçlüğü veya koordinasyon kaybı gibi diğer nörolojik belirtilerle birlikte ortaya çıkar. Vestibüler migren de sizzinessın önemli nednelerinden biridir. Dizziness şikayeti ile başvuran özellikle orta yaşlı ve kadın hastalarda baş ağrısı sorgulanmalıdır.

Metabolik ve endokrin bozukluklar da dizzinesse neden olabilir. Diyabet, hipoglisemi, tiroid hastalıkları (hipotiroidi, hipertiroidi), anemi, dehidratasyon ve elektrolit dengesizlikleri bu grupta yer alır. Bu tablolar vücudun genel metabolik dengesinin bozulmasının bir yansımasıdır.

İlaç kullanımı baş dönmesinin önemli ve sık karşılaşılan bir nedenidir. Antihipertansifler, sedatifler, antikonvülzanlar, aminoglikozid ve furosemid gibi ototoksik ilaçlar, antidepresanlar ve alkol baş dönmesine yol açabilir. Özellikle birden fazla ilaç kullanan yaşlı hastalarda ilaç etkileşimleri risk faktörüdür. Bu nedenle dizziness şikayeti olan hastalarda kullanılan ilaçlar mutlaka sorgulanmalıdır.

Psikolojik faktörler de günümüzde daha çok vurgulanmaktadır. Anksiyete bozuklukları, depresyon, panik atak ve somatizasyon bozuklukları dizziness tablosuna yol açabilir. Çoğu zaman diğer psikosomatik belirtilerle birliktedir ve multidisipliner bir yaklaşım gerektirir.

Servikal patolojiler (örneğin servikal spondiloz, vertebrobaziler yetmezlik) baş hareketleriyle tetiklenen dizziness ile kendini gösterebilir. Ayrıca göz hastalıkları, kırma kusurları ve okülomotor problemler de denge algısında bozulmaya yol açabilir.

Kronik baş dönmesinin en önemli nedenlerinden biri PPPD (Persistent Postural-Perceptual Dizziness) olarak adlandırılan durumdur. PPPD genellikle geçirilen bir baş dönmesi atağından sonra ortaya çıkar ve en az üç ay boyunca hemen her gün hissedilen dengesizlik ve sersemlik şikâyetleriyle devam eder. Bu durum özellikle ayakta dururken, yürürken ya da kalabalık ve görsel olarak hareketli ortamlarda (örneğin alışveriş merkezlerinde) daha da belirginleşir.

PPPD, iç kulakta ya da beyinde kalıcı bir hasardan çok, vücudun denge sistemlerinin yanlış uyum sağlaması sonucu gelişir. Kaygı bozukluğu ve stres de bu şikâyetleri artırabilir. Tedavide genellikle denge egzersizleri (vestibüler rehabilitasyon), psikolojik destek (örneğin bilişsel-davranışçı terapi) ve bazı durumlarda ilaçlar (özellikle düşük doz antidepresanlar) kullanılabilir. Doğru tanı ve uygun tedavi ile PPPD yaşayan kişilerin yaşam kalitesi belirgin şekilde iyileşebilir.

Dizziness Kimlerde Görülür?

Dizziness (baş dönmesi) her yaş, cinsiyet, ırk veya sosyoekonomik grupta görülebilen yaygın bir belirtidir. Ancak bazı gruplarda ve risk faktörlerine sahip kişilerde daha sık ortaya çıkar.

Yaş: İleri yaş, en önemli risk faktörlerinden biridir. Özellikle 65 yaş üzerindeki kişilerde baş dönmesi görülme oranı %30–50’ye kadar çıkmaktadır. Bunun nedeni yaşla birlikte iç kulak ve denge sisteminin zayıflaması, kalp-damar hastalıklarının artması, çoklu ilaç kullanımı (polypharmacy) ve diğer eşlik eden sağlık sorunlarının daha sık hale gelmesidir. Yaşlı bireylerde dizziness ayrıca düşme ve yaralanma riskini de artırır.

Cinsiyet: Kadınlarda baş dönmesi erkeklere göre 2–3 kat daha sık görülür. Bu fark; hormonal değişiklikler, menopoz, migrenin kadınlarda daha yaygın olması, osteoporoz ve anksiyete bozukluklarının kadınlarda daha fazla görülmesi ile açıklanır. Özellikle menopoz döneminde dizziness sıklığı belirgin olarak artmaktadır.

Kronik hastalıklar: Diyabet, hipertansiyon, kalp hastalıkları, migren, anksiyete bozuklukları veya daha önce geçirilmiş iç kulak hastalıkları olan kişilerde baş dönmesi daha sık yaşanır. Bu hastalıkların varlığı, baş dönmesinin nedenini anlamak açısından da ipucu sağlar.

Meslekler: Yüksekte çalışan işçiler, pilotlar, dalgıçlar, müzisyenler ya da gürültülü ortamlarda çalışanlarda vestibüler sistem sorunları daha sık görülür. Aynı zamanda masa başında uzun süre hareketsiz çalışan kişilerde de baş dönmesi şikâyetleri gelişebilir.

Genetik faktörler: Ailesinde migren ya da iç kulak hastalıkları olan kişilerde risk daha yüksektir. Ayrıca bazı genetik sendromlar ve otoimmün hastalıklara yatkınlık da dizziness ile ilişkilendirilebilir.

Yaşam tarzı: Hareketsiz (sedanter) yaşam, düzensiz uyku, stres, alkol ve sigara kullanımı ile sağlıksız beslenme alışkanlıkları baş dönmesini tetikleyen önemli faktörlerdir. Bu nedenlerin kontrol altına alınması baş dönmesinin önlenmesinde kritik rol oynar.

Dizziness Belirtileri Nelerdir?

Dizziness çok farklı şekillerde hissedilebilir. Her hastada farklı belirtiler ön planda olabilir. Bu belirtilerin iyi anlaşılması, hem doğru tanı hem de uygun tedavi için önemlidir.

Başta Boşluk Hissi

Hastalar başlarının boş, hafif ya da pamuk gibi olduğunu söyler. “Havada yürüyorum” ya da “kafamın içi boş gibi” şeklinde tarifler sık görülür. Genellikle ayağa kalkınca, ani hareketlerde veya stres sırasında artar. Bu his, tansiyon düşüklüğü, hipoglisemi, sıvı kaybı veya anksiyete ile ilişkili olabilir.

Göz Kararması

Baş dönmesine sık eşlik eden bir belirtidir. “Gözümün önü kararıyor, bayılacak gibi oluyorum” şeklinde tarif edilir. Genellikle beyne giden kan akımının kısa süreli azalması sonucu olur. Ani ayağa kalkma, uzun süre ayakta kalma, sıcak ortamda bulunma, kalp hastalıkları veya kansızlık bu duruma neden olabilir.

Kafa İçinde Dalgalanma Hissi

Bazı hastalar “kafamın içinde dalgalar dolaşıyor” veya “başım sallanıyor” hissinden yakınır. Bu durum vestibüler migren, anksiyete bozukluğu veya PPPD gibi hastalıklarda görülür. Genellikle stres, yorgunluk veya uykusuzlukla artar.

Düşmeye Meyil

“Dengemi kaybediyorum, düşecekmişim gibi oluyorum” diye ifade edilir. Bu belirti özellikle yaşlılarda düşme ve yaralanma riski açısından önemlidir. Vestibüler hastalıklar, nörolojik sorunlar, kas-iskelet sistemi problemleri ve bazı ilaçlar bu şikâyeti tetikleyebilir.

Eşyaların Ayak Altından Kayması

“Zemin kayıyormuş gibi” veya “buz üzerinde yürüyormuşum gibi” hissi vardır. Kişi yürürken kendini güvensiz hisseder, sürekli tutunma ihtiyacı duyar. Periferik nöropati, vestibüler hastalıklar veya denge sistemindeki bozukluklarla ilişkili olabilir.

Yürürken Ayağın Tümseğe ya da Boşluğa Denk Gelmesi

Hastalar “adım atarken ayağım boşluğa düşüyor” ya da “bir çukura basıyormuşum gibi hissediyorum” diyebilir. Bu his özellikle merdiven çıkarken veya eğimli zeminlerde daha belirgindir. Görsel ve vestibüler sistemlerin uyumundaki bozukluğu gösterir.

Dizziness Tanısı Nasıl Konur?

Dizziness tanısı, semptomun subjektif yapısı ve çok sayıda olası neden nedeniyle sistematik bir yaklaşım gerektirir. Değerlendirme; anamnez, fizik muayene, laboratuvar ve görüntüleme tetkikleri ile desteklenir.

Anamnez: En kritik basamaktır. Semptomun başlangıcı, süresi, sıklığı, tetikleyicileri, pozisyonla ilişkisi ve eşlik eden bulgular sorgulanır. İlaç öyküsü, ek hastalıklar ve aile öyküsü kaydedilir.

Fizik Muayene: Nörolojik ve vestibüler değerlendirme yapılır. Vital bulgular, orthostatik değişiklikler, kardiyak muayene kontrol edilir. Vestibüler testler (Dix-Hallpike, supine roll, head impulse, Romberg) ve denge testleri (tandem yürüme, tek ayak duruş) uygulanır.

Laboratuvar: Etiyolojiye yönelik seçilir. Tam kan sayımı, elektrolitler, böbrek/karaciğer fonksiyonları, açlık glukozu, HbA1c, tiroid fonksiyonları ve B12 düzeyi sıklıkla kullanılır. Klinik şüpheye göre kardiyak enzimler, D-dimer ve inflamatuar belirteçler eklenebilir.

Vestibüler Testler: Odyometri, kalorik test, video-nistagmografi, video head impulse (vHIT) ve VEMP ileri değerlendirmede kullanılır.

Görüntüleme: Klinik şüpheye göre seçilir. Kranyal MRI (santral nedenler), temporal kemik MRI (iç kulak), servikal MRI (boyun patolojileri) ve karotis-vertebral doppler (vasküler nedenler) uygulanabilir. Postürografi denge fonksiyonlarını objektif ölçer.

Kardiyak Değerlendirme: EKG, ekokardiyografi, Holter ve efor testi yapılabilir. Tilt-table testi özellikle ortostatik hipotansiyon için yararlıdır.

Multidisipliner Yaklaşım: Karmaşık vakalarda nöroloji, kardiyoloji, endokrinoloji, psikiyatri ve fizik tedavi konsültasyonu gerekebilir. Tanı süreci hasta takibi ve tedavi yanıtına göre yeniden şekillendirilebilir.

Baş Dönmesi (Dizziness) Tedavisi Nasıl Yapılır?

Baş dönmesi tedavisi, her hastada aynı değildir. Çünkü baş dönmesinin birçok farklı nedeni olabilir. Bu nedenle tedavi, nedenin bulunmasına ve kişinin ihtiyaçlarına göre planlanır.

1. Nedene Yönelik Tedavi

• Kristal oynaması (BPPV): Basit baş hareketleri (Epley manevrası gibi) ile kristaller yerine oturtulur.
• Vestibüler sinir iltihabı: Erken dönemde kortizon tedavisi faydalı olabilir.
• Meniere hastalığı: Tuz kısıtlaması ve idrar söktürücü ilaçlar kullanılır.
• Kalp kaynaklı nedenler: Tansiyonun düzenlenmesi, ritim bozukluğu veya kalp yetmezliğinin tedavisi gerekir.

2. İlaç Tedavisi

• Baş dönmesini azaltan ilaçlar kısa süreli kullanılabilir, ama uzun süre önerilmez.
• Bulantı ve kusmayı önleyen ilaçlar da semptomları hafifletir.
• Gereksiz ilaçların kesilmesi, yan etkisi olan ilaçların gözden geçirilmesi önemlidir.

3. Denge ve Egzersiz Tedavisi

• Denge egzersizleri ve özel baş hareketleri baş dönmesini azaltır.
• Düzenli yapılan egzersizler vücudun dengeyi yeniden öğrenmesine yardımcı olur.

4. Yaşam Tarzı Düzenlemeleri

• Bol su için, düzenli beslenin.
• Kahve, alkol ve sigarayı sınırlayın.
• Düzenli uyuyun, stresi azaltın, hareketli olun.
• Yaşlılarda düşmeyi önlemek için evde güvenlik önlemleri alın (halı sabitlemek, tutunma barı koymak, eşikleri kaldırmak gibi).
• Evde terlik yerine raht spor ayakkabı giyin.

5. Psikolojik Destek

Baş dönmesi bazen kaygıyı artırır. Kaygı da baş dönmesini kötüleştirir. Bu kısır döngüyü kırmak için:

• Gevşeme teknikleri, nefes egzersizleri
• Gerekirse psikolojik destek faydalıdır.

6. Yeni Teknolojiler ve Destek

• Sanal gerçeklik gözlükleriyle yapılan denge çalışmaları
• Özel denge cihazları
• Baston veya yürüme desteği gibi yardımcı araçlar güvenliği artırır.

7. Hasta Bilgilendirmesi

• Baş dönmesinin nedenleri ve tedavi seçenekleri hastaya anlatılmalıdır.
• Hangi durumlarda acilen doktora başvurması gerektiği net söylenmelidir.
• Tedaviden beklentiler gerçekçi olmalı, düzenli takip önemlidir.